De Mierenwerkgroep heeft tot doel het bundelen en bevorderen van de kennis van mieren (Formicidae), mede met het oog op natuurbehoud en milieubeheer. Zij tracht dit doel te bereiken door het:

• uitwisselen van onderzoeksresultaten,
• organiseren van terreininventarisaties,
• doorgeven van gegevens, die van belang zijn voor het natuurbehoud,
• bestuderen en verspreiden van relevante literatuur,
• uitwisselen van kennis en ervaring m.b.t. het houden van mierensoorten,
• bevorderen van onderlinge samenwerking.

De Mierenwerkgroep werkt hier al aan vanaf 1988.

Voorzitter

André van Loon
020-6997585
06-52033325

Vice-voorzitter en coördinator inventarisaties

Jinze Noordijk
0317-419189
06-14605259

Secretaris

Floris Fokkinga
06-52087072

Penningmeester, ledenadministrator

Rudolf van Hengel
035-7855775

Het bestuur is te bereiken via het e-mailadres mwg.bestuur@gmail.com.

Redactie Forum Formicidarum

Aniek Ivens, André van Loon en Jinze Noordijk, te bereiken op jinzenoordijk@hotmail.com.

Het lidmaatschap van de MWG/NEV staat open voor zowel leden als niet-leden van de NEV. Geïnteresseerden en introducés zijn welkom om een excursie of bijeenkomst bij te wonen zonder verdere verplichtingen.

De contributie bedraagt € 10,- per jaar (Forum Formicidarum gedrukt) of € 5,- per jaar (Forum Formicidarum in PDF) (MWG rekening: NL21ABNA0451497546 t.n.v. G.R. van Hengel te Soest, buitenland: BIC ABNANL2A). U ontvangt dan driemaal per jaar het mededelingenblad van de MWG, Forum Formicidarum. Voor nieuwe leden geldt een eenmalig entreebedrag van € 5,-.

Voorts worden activiteiten via e-mail aangekondigd, zorg dus dat steeds het juiste e-mailadres bij de mierenwerkgroep bekend is.

Opgeven als lid kan via een bericht naar: mwg.bestuur@gmail.com.

Het mededelingenblad Forum Formicidarum verschijnt 3x per jaar. Hierin vind je o.a.:

• inhoudelijke artikelen over mieren;aankondigingen van de activiteiten;
• verslagen van de activiteiten;
• nieuwtjes;
• literatuurbesprekingen.

De redactie van Forum Formicidarum wordt op dit moment verzorgd door André van Loon, Jinze Noordijk & Aniek Ivens die zijn te bereiken via het e-mailadres jinzenoordijk@hotmail.com. Kopij is altijd welkom!

Nummers van Forum Formicidarum (met uitzondering van de laatste twee jaargangen).

Algemeen

Boer, P., J. Noordijk & A.J. van Loon 2018
Ecologische atlas van Nederlandse mieren (Hymenoptera: Formicidae)
EIS Kenniscentrum Insecten en andere ongewervelden, Leiden

Deze nieuwe mierenatlas is een uitgebreide actualisering van de atlas uit 2004. Voor het eerst zijn ook de voorkomende exotische mierensoorten in kaart gebracht. In totaal vermeldt deze atlas 68 inheemse soorten, 36 gevestigde exoten en 84 incidenteel waargenomen exoten. Te bestellen op de EIS website.

Noordijk, J., P. Boer & A.J. van Loon 2019
Bedreigde mierensoorten
Vakblad Natuur Bos Landschap 151: 16-19

Noordijk_etal_2019 (PDF).
Een becommentarieerde lijst van mierensoorten die in Nederland als bedriegd beschouwd worden. Onderzoek naar en bescherming van deze mieren is gewenst.

Boer, P., W. Deconinck, A.J. van Loon & F. Vankerkhoven 2003
Lijst van mieren (Hymenoptera: Formicidae) van België en Nederland, hun Nederlandse namen en hun voorkomen
Entomologische Berichten, Amsterdam 63: 54-58

Klik hier voor pdf. FIXME dode link
Voor een recent en bijgewerkt overzicht, inclusief in Nederland aangetroffen exoten, zie de lijst op de website van Peter Boer: nlmieren.nl/websitepages/specieslist

Peeters, T.M.J, C. van Achterberg, W.R.B. Heitmans, W. Klein, V. Lefeber, A.J. van Loon, A.A. Mabelis, H.Nieuwenhuijsen, M. Reemer, J. de Rond, J. Smit & H.H.W. Velthuis 2004
De wespen en mieren van Nederland (Hymenoptera Aculeata)
Nederlandse Fauna 6. Nationaal Natuurhistorisch Museum, KNNV Uitgeverij & European Invertebrate Survey-Nederland, Leiden

Niet meer in de winkel verkrijgbaar, maar onderstaande hoofdstukken kunnen als pdf worden gedownload:

• Hoofdstuk 6: Biologie van mieren (A.J. van Loon), pp. 97-106;
• Hoofdstuk 7: Van solitair naar sociaal (H.H.W. Velthuis), pp. 107-117;
• Hoofdstuk 11: Wespen, mieren en natuurbeheer (A.A. Mabelis), pp. 139-146;
• Hoofdstuk 12: Wespen en mieren onderzoeken (A.A. Mabelis, A.J. van Loon & T.M.J. Peeters), pp. 147-153;
• Hoofdstuk 13: Formicidae – mieren (A.J. van Loon); soortbesprekingen met verspreidingskaartjes, pp. 227-263.

Dekoninck, W., F. Vankerkhoven & J.-P. Maelfait 2003
Verspreidingsatlas en voorlopige Rode Lijst van de mieren van Vlaanderen
Rapport Instituut voor Natuurbehoud IN.R.2003.7, Brussel

Zie formicidae.be/Assets/atlas.pdf.

Schoeters, E. & F. Vankerkhoven 2001
Onze mieren [1]
Educatie Limburgs Landschap vzw, Heusden-Zolder, België

Informatief boekje dat een algemene inleiding biedt op mieren, met onderwerpen als morfologie, sociale organisatie, levenswijze en ecologie. Deel 2 (zie hieronder) is een determinatietabel voor de Belgische mieren.

Hölldobler, B. & E.O. Wilson 1990
The ants
Springer Verlag, Berlin

Een klassieker. Waarschijnlijk alleen nog antiquarisch verkrijgbaar. En ook op internet (deels) online te raadplegen.

Keller, L. & É. Gordon 2009
The lives of ants
Oxford University Press, Oxford

Zeer leesbaar en toegankelijk boekje met veel informatie over de biologie van mieren.

Lach, L., C.L. Parr & K.L. Abbott (editors) 2010
Ant ecology
Oxford University Press, Oxford

Determinatieliteratuur

Er is de afgelopen 20 jaar zo veel gebeurd op het gebied van de taxonomie van de Europese mieren dat we ons hier grotendeels beperken tot recente determinatieliteratuur.

Boer, P. 2015
Mieren van de Benelux. Tweede – herziene druk
Jeugdbondsuitgeverij, ‘s-Graveland.

Zeer recente tabel voor de Benelux waarmee werksters, koninginnen en mannetjes kunnen worden gedetermineerd.

Bolton, B. 1994
Identification guide to the ant genera of the world
Harvard University Press. Cambridge, Massachusetts

Hiermee kunnen de mieren-genera van de wereld worden gedetermineerd.

Czechowski, W., A. Radchenko & W. Czechowska 2002
The ants (Hymenoptera, Formicidae) of Poland
Museum and Institute of Zoology PAS, Warszawa

Czechowski, W., A. Radchenko, W. Czechowska & K. Vepsäläinen 2012
The ants of Poland, with reference to the myrmecofauna of Europe
Fauna Polski – Nowa seria – vol. 4. Museum and Institute of Zoology PAS, Warszawa

Imposant boekwerk over de Poolse mieren, met als laatste hoofdstuk een determinatietabel. Zie voor een bespreking Forum Formicidarum 14 (1): 17-18 (2013).

Schoeters, E. & F. Vankerkhoven 2002
Onze mieren [2]: geactualiseerde determinatietabel voor België
Educatie Limburgs Landschap vzw, Heusden-Zolder, België

Determinatietabel horend bij deel 1 (zie hierboven).

Seifert, B. 2018
The ants of Central and North Europe
Lutra Verlags- und Betriebsgesellschaft, Görlitz

Skinner, G.J. & G.W. Allen 1996
Ants
Naturalists’ Handbook 24. The Richmond Publishing Co. Ltd., Slough

Er zijn enkele soorten in Nederland die zo zeldzaam zijn dat ze in aanmerking komen voor bescherming. Hierbij valt in de eerste plaats te denken aan de wat grotere opvallende soorten, waarvan de verspreiding in ons land goed bekend is en die ook door niet- specialisten op naam te brengen zijn.

Strikte bescherming lijkt noodzakelijk voor enkele van deze waarvan in Nederland nog slechts één of enkele nesten aanwezig zijn: gewone reuzenmier Camponotus ligniperda, zwarte reuzenmier Camponotus vagus en amazonemier Polyergus rufescens. Daarnaast zijn er enkele soorten die slechts een beperkte verspreiding hebben en waarvoor het wenselijk is dat natuurbeheerders rekening met ze houden; stronkmier Formica truncorum en deuklipsatermier Formica pressilabris zijn hier de beste voorbeelden van.

In het natuurbeleid worden enkele soorten genoemd. De kale rode bosmier Formica polyctena, zwartrugbosmier Formica pratensis, behaarde rode bosmier Formica rufa en stronkmier Formica truncorum zijn beschermd via de Flora- en faunawet, bijlage 1. Zes Nederlandse mierensoorten zijn opgenomen op de internationale rode lijst van de IUCN, hetgeen overigens geen beschermde status oplevert. Het gaat om de woekermier Anergates atratulus (‘Vulnerable’), kale rode bosmier Formica polyctena (‘Near threatened’), zwartrugbosmier Formica pratensis (‘Near threatened’), behaarde rode bosmier Formica rufa (‘Near threatened’), glanzende gastmier Formicoxenus nitidulus (‘Vulnerable’), Kutters gaststeekmier Myrmica bibikoffi (‘Vulnerable’) en behaarde gaststeekmier Myrmica hirsuta (‘Vulnerable’).

Voor veel andere soorten weten we de status in Nederland niet voldoende om uitspraken over achteruitgang en verspreiding te doen. Bovendien zijn veel mieren lastig te determineren, en derhalve ook moeilijk te beschermen, omdat de aanwezigheid in een gebied niet zomaar is vast te stellen. Peter Boer geeft een lijst van soorten die speciale aandacht verdienen omdat ze zo zeldzaam zijn of een erg beperkte verspreiding hebben.

Mieren vormen een insectengroep die goed bij het natuurbeheer te betrekken is. Anders dan veel andere insecten, leven mieren permanent in nesten. De specifieke locatie daarvan kan veel zeggen over lokale terreincondities. In de verscheidene biotopen van ons land kunnen gespecialiseerde soorten worden gevonden, zoals in bossen, op kalkgraslanden, in heideterreinen, in grazige vegetaties en in de stad. Het voorkomen, de abundantie en de onderlinge verhoudingen van de soorten kunnen veel zeggen over de variatie, de effecten van natuurbeheermaatregelen en de mate van isolatie van een terrein. Niet zelden worden mieren dan ook ingezet voor ecologische studies in natuurgebieden. De mierenwerkgroep (mwg.bestuur@gmail.com) kan benaderd worden voor specifieke vragen van natuurbeheerders of om inventarisaties uit te voeren.

Veel van het gedrag van mieren kan in het veld worden waargenomen, maar als we willen weten hoe mieren zich binnen in het donkere nest gedragen, zullen we een nest moeten ‘maken’. Alvorens een nest te maken zullen we ons eerst moeten afvragen voor welke soort(en) we het willen gebruiken en of we het gedrag van de mieren voornamelijk binnen in het nest willen bestuderen of alleen daarbuiten in het foerageergebied. In het laatste geval is het niet nodig een plat kunstnest te gebruiken waar we in kunnen kijken, maar kunnen we de mieren zelf een nest laten maken door wat zand en nestmateriaal in een emmertje met een geperforeerde bodem te scheppen. Door het emmertje schuin in een bak met water te plaatsen ontstaat een stabiele vochtgradiënt in het nest. Boven het nest kan een warmtelamp worden aangebracht. Via een plastic slang kunnen de mieren een ruimte bereiken waar ze voedsel kunnen zoeken en afval kunnen deponeren. Door de gladde wanden met paraffineolie in te smeren kan voorkomen worden dat de mieren ontsnappen.

Voor observatie van het gedrag van mieren binnen in het nest kan een gipsnest worden gebruikt. Tijdens het gieten van het blok gips dienen er kamers te worden uitgespaard. Ook moet er een waterbak worden aangebracht,  die regelmatig moet worden gevuld om vocht in de nestwanden te laten trekken. De kamers kunnen worden afgedekt met een glasplaat, die op zijn beurt weer moet worden afgedekt met een donkere lap of een plaatje hardboard om het nest donker te houden. Via een slangetje dat door de zijwand van het gipsblok loopt kunnen de mieren een foerageerruimte bereiken. Een nadeel is echter dat voor observatie in het nest de lap voor een deel opzij geschoven zal moeten worden, waardoor de mieren worden verstoord. Dit kan voorkomen worden door het geheel in een donkere ruimte te plaatsen die met een rode donkere kamerlamp wordt verlicht.

De Mierenwerkgroep heeft enkele leden met ervaring in het maken en gebruiken van kunstnesten. Eén van de MWG-leden onderhoudt de website Mierenboerderij.nl waar kunstnesten gekocht kunnen worden.

Over mieren in Nederland

nlmieren.nl
Dé mierenwebsite van Nederland, door Peter Boer en voor iedereen die in mieren geïnteresseerd is.

bosmieren.nl
Bosmieren.nl is een initiatief van EIS Kenniscentrum Insecten om wetenswaardigheden over deze belangrijke groep te ontsluiten.

Over mieren in Vlaanderen

formicidae.be
Veel informatie over de mieren van Vlaanderen.

Over mieren in Wallonië

fourmiswalbru.be
Iets minder informatieve site over de mieren van Wallonië.

Over mieren uit de hele wereld

antbase.org
antbase.org is de pilot- site van het Social Insects World Wide Web. Het doel van de site is om gratis online toegang te verschaffen tot alle beschikbare informatie over de mieren van de wereld.

antweb.org
AntWeb is ’s werelds grootste online database van afbeeldingen, specimen records, en informatie over de natuurlijke historie van mieren. Het is “community driven” en staat open voor bijdragen van iedereen.

Tijdschriften

myrmecologicalnews.org
Myrmecological News (voorheen Myrmecologische Nachrichten)
Dit is een belangrijk Europees en volledig aan mieren gewijd wetenschappelijk tijdschrift (onder redactie van Birgit Schlick-Steiner, Herbert Zettel & Florian Steiner, Wenen). De artikelen worden voordat ze in druk verschijnen ook on-line gepubliceerd in de vorm van downloadbare (maar niet-printbare!) pdf’s.

www.springer.com/life+sciences/entomology/journal/40
Insectes Sociaux is een tijdschrift dat gewijd is aan de biologie, evolutie, systematiek en morfologie van sociale insecten en er staan veel artikelen over mieren in.